Giới thiệu
Miền Trung Việt Nam thường xuyên đối mặt với lũ lụt nghiêm trọng mỗi khi có mưa lớn do sự kết hợp của nhiều yếu tố địa lý, thủy văn, quản lý và con người. Báo cáo này phân tích các nguyên nhân chính bao gồm đặc trưng địa hình, quy hoạch hệ thống thủy văn, quản lý thủy điện, đô thị hóa, triều cường ven biển, đồng thời đưa ra khuyến nghị chính sách.
Đặc trưng địa hình miền Trung
Địa hình miền Trung đặc trưng bởi dải đất ven biển hẹp, thường dưới 50 km, bị kẹp giữa dãy Trường Sơn dốc đứng phía Tây và biển Đông phía Đông. Các con sông ngắn, bắt nguồn từ núi cao, chảy nhanh về phía Đông qua địa hình dốc, ít đồng bằng rộng để chứa nước, dẫn đến độ dốc cao và dòng chảy nhanh với ít lắng đọng phù sa [1]. Khi mưa lớn, địa hình dốc thúc đẩy dòng chảy bề mặt nhanh chóng, tập trung nước vào sông mà không có lưu trữ tự nhiên, gây lũ quét với đỉnh lũ chỉ trong 2-4 giờ [2]. Hiệu ứng địa hình làm tăng lượng mưa cục bộ cực đoan (ví dụ 1.740 mm/24 giờ tại Bạch Mã), làm ngập úng các khu vực thấp và đô thị [2].
Triều cường của địa phương ven biển
Các khu vực ven biển miền Trung chịu ảnh hưởng lớn từ triều cường và dâng thủy triều, cản trở việc thoát nước sông trong mưa lớn. Triều cường làm chậm quá trình rút lũ ở cửa sông và vùng thấp, kéo dài ngập úng (ví dụ hơn 10 ngày ở Huế) [2]. Sự tương tác giữa lũ sông và thủy triều biến lũ sông có thể kiểm soát thành thảm họa kéo dài, đặc biệt ở Đà Nẵng và Huế [2].
Quy hoạch vận hành hệ thống thủy văn
Quy hoạch thủy văn miền Trung thiếu linh hoạt, dựa trên quy trình cứng nhắc không phù hợp với thời tiết cực đoan do biến đổi khí hậu. Các hồ chứa thường đầy nước vào cuối mùa mưa, không còn dung lượng chống lũ, dẫn đến tình trạng “lũ chồng lũ” [3]. Dự báo phụ thuộc mô hình quốc tế thiếu chính xác, thiếu cơ sở dữ liệu quốc gia thống nhất và quản lý số hóa cho các hồ nhỏ bị bồi lấp [3]. Thiếu phối hợp liên hồ và cảnh báo thủ công gây chậm trễ [3].
Quản lý vận hành khai thác thủy điện
Việc quản lý thủy điện ưu tiên sản xuất điện hơn chống lũ, dẫn đến xả nước đột ngột và muộn. Các nhà máy như Dak Mi 4, Song Bung, A Vương xả lũ lên đến 4.500 m³/s khi hồ đầy, làm tăng mực nước hạ lưu [6][4][7]. Doanh nghiệp ngại hạ mực nước sớm để tránh mất sản lượng điện, chỉ xả khi đạt ngưỡng an toàn, biến hồ chứa thành yếu tố khuếch đại lũ [3][5].
Đô thị hóa và biện pháp thoát lũ
Đô thị hóa nhanh chóng (tăng dân số đô thị 2-3%/năm, diện tích xây dựng 15-20%/thập kỷ; Đà Nẵng trung tâm tăng bề mặt không thấm ~25% từ 2010, giảm thấm 70%) ở Đà Nẵng, Huế, Nha Trang chuyển đất thấm nước thành bề mặt không thấm, tăng dòng chảy bề mặt 20-50% (hoặc cao hơn 30% cường độ ngập), gây ngập nhanh (>60mm/giờ gây ngập 0.5-1m) [9][10][19]. Hệ thống thoát nước lỗi thời (Đà Nẵng thiết kế 40mm/giờ, thiếu 30-50% công suất), không đủ cho mưa cực đoan, kết hợp sụt lún đất do khai thác nước ngầm và tắc nghẽn rác (giảm thêm 10-20%) [11][19]. Các biện pháp như đê bao và bơm chưa đồng bộ với tốc độ đô thị hóa; dự án nâng cấp Đà Nẵng (cống hộp Trần Nam Trung 1.5km, hồ điều hòa) dự kiến giảm 50% ngập [19].
Khuyến nghị chính sách cho lãnh đạo và người dân
Đối với lãnh đạo:
- Xây dựng quy trình vận hành hồ chứa linh hoạt, tích hợp AI và dự báo thời tiết địa phương, ưu tiên chống lũ hơn sản xuất điện [3].
- Đầu tư cơ sở dữ liệu quốc gia thời gian thực về mưa, lưu lượng, mực hồ để phối hợp liên vùng [3].
- Quy hoạch đô thị nghiêm ngặt: hạn chế xây dựng vùng ngập lũ, thúc đẩy hạ tầng xanh (mặt đường thấm, hồ điều hòa) [9][11].
- Cập nhật thiết kế hồ chứa nhỏ, tích hợp dự báo triều cường vào kế hoạch thoát lũ ven biển [2].
- Tăng cường giáo dục cộng đồng và hệ thống cảnh báo sớm tự động.
Đối với người dân:
- Tuân thủ cảnh báo lũ, di dời khỏi vùng nguy cơ cao.
- Tham gia bảo vệ rừng đầu nguồn, tránh xả rác tắc nghẽn cống.
- Sử dụng vật liệu thấm nước trong xây dựng cá nhân, tham gia các chương trình cộng đồng chống ngập.
Kết luận
Lũ lụt miền Trung là hệ quả của địa hình bất lợi kết hợp quản lý chưa tối ưu và đô thị hóa thiếu kiểm soát. Thực hiện khuyến nghị sẽ giảm đáng kể rủi ro.
Sources
[1] Vì sao sông ở miền Trung ngắn và dốc, ít phù sa: https://hoidap247.com/cau-hoi/5813280
[2] Cuộc chiến cân não ở ‘rốn lũ’ miền Trung: https://vnexpress.net/cuoc-chien-can-nao-o-ron-lu-mien-trung-4960029.html
[3] Mưa lũ lịch sử ở miền Trung ‘phơi bày’ nhiều bất cập trong quy trình vận hành hồ chứa: https://baomoi.com/mua-lu-lich-su-o-mien-trung-phoi-bay-nhieu-bat-cap-trong-quy-trinh-van-hanh-ho-chua-c53822470.epi
[4] Hydroelectric power plants continuously release floodwaters: https://www.vietnam.vn/en/thuy-dien-lien-tuc-xa-lu-khien-cac-vung-ha-du-o-lam-dong-chim-trong-bien-nuoc
[5] Will hydro-power plants cause more floods in Vietnam?: https://vietnamnet.vn/en/will-hydro-power-plants-cause-more-floods-in-vietnam-682768.html
[6] Thủy điện miền Trung điều tiết lũ về hạ du: https://vnexpress.net/thuy-dien-mien-trung-dieu-tiet-lu-ve-ha-du-4955894.html
[7] Nguyên nhân mưa lũ cực đoan tại miền Trung: https://baochinhphu.vn/nguyen-nhan-mua-lu-cuc-doan-tai-mien-trung-dien-bien-cu-the-trong-nhung-ngay-toi-102251120162135166.htm
[8] Nguyên nhân gây ra lũ quét, sạt lở đất liên tục tại miền Trung: https://www.vietnamplus.vn/vi-sao-lien-tuc-xay-ra-lu-quet-sat-lo-dat-o-khu-vuc-mien-trung-tay-nguyen-post1078043.vnp
[9] Miền Trung thoát nguy cơ ngập lụt diện rộng kéo dài: https://vnexpress.net/mien-trung-thoat-nguy-co-ngap-lut-dien-rong-keo-dai-4955309.html
[10] Vì sao mưa lũ năm 2025 khốc liệt, liên tục phá vỡ kỷ lục?: https://thanhnien.vn/vi-sao-mua-lu-nam-2025-khoc-liet-lien-tuc-pha-vo-ky-luc-18525112108495415.htm
